زندگی نامه حضرت عبدالعظیم حسنی(ع)_دانشجو

به گزارش خبرنگار
فرهنگی
خبرگزاری موج

، حضرت عبدالعظیم حسنی علیه السّلام فرزند عبدالله بن علی، از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام است و نسبش با چهار واسطه به آن حضرت می رسد . پدرش عبدالله نام داشت و مادرش فاطمه دختر عقبه بن قیس 

ولادت با سعادت حضرت عبدالعظیم علیه السّلام در سال ۱۷۳ هجری قمری در شهر مقدّس مدینه واقع شده است و مدّت ۷۹ سال عمر با برکت او با دوران امامت چهار امام معصوم یعنی امام موسی کاظم علیه السّلام ، امام رضا علیه السّلام، امام محمّدتقی علیه السّلام و امام علیّ النّقی علیه السّلام مقارن بوده ، محضر مبارک امام رضا علیه السّلام ، امام محمّد تقی علیه السّلام و امام هادی علیه السّلام را فهمیدن کرده و احادیث بسیاری از آنان روایت کرده است .

این فرزند حضرت پیامبر صلّی الله علیه و آله وسلّم، از آنجا که از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام است به حسنی شهرت یافته است .

حضرت عبدالعظیم الحسنی علیه السّلام از دانشمندان شیعه و از راویان حدیث ائمّه معصومین علیهم السّلام و از چهره های بارز و محبوب و مورد مطمعن ، نزد اهل بیت عصمت علیهم السّلام و پیروان آنان می بود و در مسایل دین ، آگاه و به معارف مذهبی و احکام قرآن ، شناخت و معرفتی وافر داشت .

ستایش‎هایی که ائمّه معصومین علیهم السّلام از وی به عمل آورده اند، نشان دهنده شخصیّت علمی و مورد مطمعن اوست؛ حضرت امام هادی علیه السّلام بعضی اوقات اشخاصی را که سوال و مشکلی داشتند، راهنمایی می فرمودند که از حضرت عبدالعظیم الحسنی علیه السّلام بپرسند و او را از دوستان حقیقی خویش می شمردند و معرّفی می فرمودند.

در آثار علمای شیعه نیز، تعریفها و ستایشهای عظیمی درمورد او به چشم می خورد، آنان از او به گفتن عابد، زاهد، پرهیزکار، ثقه، دارای باور نیک و صفای باطن و به گفتن محدّثی عالیمقام و بزرگ یاد کرده اند؛ در روایات متعدّدی نیز برای زیارت حضرت عبدالعظیم علیه السّلام ، ثوابی همچون ثواب زیارت حضرت سیّد الشّهداء، امام حسین علیه السّلام گفتن شده است.

عرصه‌های مهاجرت حضرت عبدالعظیم علیه السّلام از مدینه به ری و سکونت در غربت را باید در اوضاع سیاسی و اجتماعی آن عصر جستجو کرد؛ خلفای عبّاسی نسبت به خاندان حضرت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و شیعیان ائمّه علیه السّلام زیاد سختگیری می کردند، یکی از بدرفتارترین این خلفاء ، متوکّل می بود که خصومت شدیدی با اهل بیت علیهم السّلام داشت، و تنها در دوره او چندین بار مزار حضرت امام حسین علیه السّلام را در کربلا ، تخریب و با خاک یکسان ساختند و از زیارت آن بزرگوار جلوگیری به عمل آوردند.

زیاد تر بخوانید:

بی ادعا بودن یکی از ویژگی‌های حضرت عبدالعظیم (ع)

مداحی وفات حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) با نوای سید محمدرضا نوشه‌ور و علی فانی + فیلم

زیارتی معادل زیارت امام حسین علیه‌السلام + فیلم

تبار

تبار حضرت عبدالعظیم علیه السّلام با چهار واسطه ، به سبط اکبر پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و خاندان وحی می رسد . احمد بن علی نجاشی – که یکی از ارکان علم رجال است -، درمورد نسب آن بزرگوار می نویسد :هنگامی که جنازه او را برای غسل برهنه می کردند ، در جیب لباس وی نوشته ای یافت شد که در آن ، نسبش ، این گونه ذکر شده می بود : من ابوالقاسم ، عبدالعظیم بن عبدالله بن علی بن حسن بن زید بن علی بن حسن بن علی بن ابی طالب هستم . بر پایه این نسخه از رجال النجاشی ، در نسب ایشان ، بین وی و امام حسن علیه السّلام ، پنج نفر واسطه وجود دارد ؛ لیکن در نسخه های معتبر این کتاب ، بین «زید» – یعنی جدّ سوّم ایشان – و امام حسن علیه السّلام ، شخص فرد دیگر واسطه نیست . به این علت ، نیاکان حضرت عبدالعظیم علیه السّلام به ترتیب ، عبارت اند از:

عبدالله بن علی

پدر حضرت عبدالعظیم علیه السّلام ، «عبدالله » نام داشت و مادرش ، «فاطمه» دختر عقبه بن قیس می بود عبدالله ، در زمان حیات جدّش «حسن بن زید» متولّد شد و چون قبل از تولّدش ، پدرش «علی» در زندان درگذشت ،جدّش کفالت او را به مسئولیت گرفت

از عبدالله ، به نقلی ، پنج پسر و به نقلی ، نُه پسربر جای ماند که یکی از ایشان حضرت عبدالعظیم علیه السّلام بوده است .

علی بن حسن

نام جدّ اوّل حضرت عبدالعظیم علیه السّلام ، «علی» و لقب او «سدید» است . وی همراه پسرعمویش عبدالله محض و گروهی دیگر از سادات حسینی ، در دوران خلافت منصور بر ضدّ عبّاسیان قیام کرد . جمعی از آنان و از جمله وی ، دستگیر و به بغداد منتقل شدند . او بعد از مدّتی در زندان وفات یافت.

حسن بن زید

جدّ دوّم حضرت عبدالعظیم علیه السّلام ، « حسن» نام داشت . وی تنها فرزند پسر زید می بود که از بزرگان عصر خودش به شمار می رفته ، و در بین بنی هاشم ، به بخشش ، کَرَم ، سخاوت و خدمت به محرومان ، شهرت داشته است . وی از سوی منصور عبّاسی به ولایت مدینه گمارده شد ؛ ولی بعد از مدّتی ، مورد خشم و او قرار گرفت و به زندان افتاد و در سال ۱۶۸ ق ، در هشتاد سالگی از دنیا رفت.

زید فرزند امام حسن علیه السّلام

جدّ سوّم حضرت عبدالعظیم علیه السّلام ، زید فرزند بزرگ امام حسن مجتبی علیه السّلام است . ایشان متولّی اوقاف پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم بوده و به جلالت قدر ، کرامت طبع ، عزّت نفس و کثرت نیکوکاری ، توصیف گردیده است . شاعران ، او را ستوده اند و مردم از هر سو برای برخورداری از فضلش به وی روی می آورده اند وی در یکصد سالگی ، چشم از جهان فرو بستو در محلّی به نام «حاجز» در چند منزلی مدینه دفن گردید

نگاهی گذرا به زندگی نامه نیاکان و خاندان حضرت عبدالعظیم علیه السّلام نشان می دهد که این خاندان ، دارای دو ویژگی برجسته بوده اند :

اوّل : مبارزه و پیکار بر ضدّ ستم و سلطه استکباریِ حاکم به جامعه اسلامی، به گونه ای که پدر حضرت عبدالعظیم علیه السّلام در زندان از دنیا رفت و ایشان پدر خود را ندید ، و جدّ ایشان نیز مدّتی در زندان به سر برد .

دوّم : کرامت طبع ، عزّت نفس و خدمت به محرومان . ملقّب شدن عبدالعظیم به حضرت «السیّد الکریم» ریشه در این ویژگی خانوادگی این بزرگوار دارد.

تاریخ تولد و وفات

تاریخ دقیق تولّد و وفات حضرت عبدالعظیم علیه السّلام مشخّص نیست امّا در برخی از منبع های متأخّر ، این گونه آمده است :

حضرت شاه عبدالعظیم که کنیه اش ابوالقاسم و ابوالفتح نیز بوده ، در روز پنج شنبه چهارم ماه ربیع الآخر سنه ۱۷۳ هجری قمری ، مطابق ۲۵ تیر ماه ۱۵۸ یزدگردی ، در زمان هارون الرشید در مدینه در خانه جدّش حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام متولّد شده … و بعد از مدّت ۷۹ سال و شش ماه و یازده روز قمری عمر ، در روز آدینه پانزدهم شوّال المکرّم سنه ۲۵۲ هجری قمری ، مطابق سیزده مهر ماه قدیم سنه ۲۳۵ یزدگردی ، در زمان المعتزّ بالله عبّاسی به سرای آخرت رحلت نمود

این چنین در برخی از منبع های متأخر از کتبا نزهه الأبرار سیّد موسی بَرزنجی و مناقب العتره ی احمد بن محمّد بن فهد حلّی و تاریخ نورالدّین محمّد السمهودی نقل شده که ولادت حضرت عبدالعظیم علیه السّلام پنجشنبه چهارم ربیع الثانی سال ۱۷۳ ق ، در مدینه و وفاتش در پانزدهم شوّال ۲۵۲ ق ، بوده است .

گفتنی است با توجّه به این که در منبع های کهن و معتبر ، تاریخ تولّد و وفات ایشان ذکر نشده و منبع های گزارش های پیش حرف های ، شناخته شده نیستند ، این گزارش ها فاقد اعتبارند ؛ لیکن در کتاب شریف الکافی ، از حضرت عبدالعظیم علیه السّلام ، از هشام بن حکم روایت نقل شده است تاریخ وفات هشام بن حکم ، سال ۱۹۹ ق ، یا پیش از آن است و مظنون ، این است که حضرت عبدالعظیم علیه السّلام زمان نقل روایت ، کمتر از بیست سال نداشته است . به این علت ، تولّد ایشان باید سال ۱۸۰ ق ، یا پیش از آن باشد.

این چنین بر پایه روایتی از امام هادی علیه السّلام که ثواب زیارت قبر حضرت عبدالعظیم علیه السّلام ، همانند زیارت مرقد سیّدالشّهداء علیه السّلام دانسته شده ، باید بگوییم که او در دوران امام هادی علیه السّلام و پیش از شهادت ایشان از دنیا رفته است و از آن جا که دوران امامت ایشان از سال ۲۲۰ تا ۲۵۴ ق بوده ، وفات حضرت عبدالعظیم علیه السّلام پیش از سال ۲۵۴ ق ، اتّفاق افتاده است .

به این علت ، هر چند بر پایه قراین یاد شده ، گمان تولّد حضرت عبدالعظیم علیه السّلام در سال ۱۷۳ ق ، و وفات ایشان در سال ۲۵۲ ق ، منطقی و معقول است ، با این حال ، اثبات آن نیاز به منبع معتبر دارد .

از نظر دیگر با عنایت به این که به هر علت ، چهارم ربیع الثانی ، به گفتن تاریخ تولّد حضرت عبدالعظیم علیه السّلام و پانزدهم شوال ، به گفتن تاریخ وفات ایشان شهرت یافته ، بزرگداشت یاد آن حضرت و تشکر از مقام معنوی آن بزرگار در روز های یاد شده ، نیکوست.

همسر و فرزندان

همسر عبدالعظیم، دختر عمویش، خدیجه، دختر قاسم بن حسن امیر، مکنّی به ابومحمد می بود. عبدالعظیم از او صاحب دو فرزند به نام‌های محمد و ام سَلَمِه شد. شیخ عباس قمی در توصیف محمد می‌گوید: مردی بزرگوار می بود و به مقام زهد و عبادت شهرت داشت.

 مصاحبت با ائمه(ع)

عبدالعظیم محضر چند امام را فهمیدن کرده است. آقا بزرگ تهرانی نقل می‌کند: عبدالعظیم حسنی، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) را فهمیدن کرده و ایمان خویش را بر امام هادی(ع) اراعه داشته و در زمان وی وفات یافته است. اما آیت الله خویی، هم‌عصر بودن عبدالعظیم با امام رضا(ع) را رد می‌کند.

شیخ طوسی در کتاب رجالی خویش، وی را در زمره اصحاب امام عسکری(ع) نام می‌برد. عزیزالله عطاردی نیز تصریح می‌کند با دقت به حالات عبدالعظیم حسنی و تحقیق در روایات وی، می‌توان دریافت که او امام کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام جواد(ع) و امام هادی(ع) را فهمیدن کرده است.

حرف های‌اند عبدالعظیم هرگاه داخل مجلس امام جواد(ع) یا امام هادی(ع) می‌شد، با کمال ادب و خضوع و غایت حیا و تواضع، در حالی که دست‌های خود را از ردا بیرون آورده می بود، به محضر آن امامان سلام عرض می کرد و امام بعد از جواب سلام، او را نزدیک خود می‌خواند و در کنار خویش می‌نشاند؛ به حدّی که زانوی او به زانوی امام می‌چسبید و امام، کاملا از احوال او سوال می‌کرد. این برخورد جهت حسرت و غبطه دیگران می‌شد.

زندگی در دوران سرکوب شیعیان

دوران زندگی عبدالعظیم مصادف با شرایط خفقان و سرکوب شیعیان توسط بنی عباس می بود. عبدالعظیم نیز همچون پدرانش سالها تحت تعقیب می بود. او گرچه وقتی که در مدینه، بغداد و سامرا می‌زیست روش تقیه را در پیش گرفته و نظر و مرام خود را نهان می‌داشت، ولی بااین حال مورد غضب متوکل و معتز می بود.

هجرت به ری

بنابرگزارش‌های تاریخی، عبدالعظیم در زمان معتز خلیفه عباسی، به جهت اذیت و آزار و هراس از قتل، به امر امام هادی(ع) از سامرا به ری – که از پایگاه‌های مهم عباسیان می بود – هجرت کرد. برخی هم نقل کرده‌اند به تصمیم زیارت قبر علی بن موسی الرضا(ع) به تصمیم خراسان هجرت کرد و در ری برای زیارت حمزه بن موسی بن جعفر(ع) توقف کرد و در آن جا مخفی شد.

نجاشی به نقل از احمد بن محمد بن خالد برقی ماجرا را این گونه روایت می‌کند: عبدالعظیم در حال فرار از سلطان، به ری آمد و در سرداب خانه مردی از شیعیان در محله «سکه الموالی» ساکن شد. او در همان سرداب به عبادت می‌پرداخت. روز را روزه می‌گرفت و شب را به عبادت می‌گذراند. وی مخفیانه از منزل بیرون می‌آمد و به زیارت قبری می‌رفت که می‌او گفت: این قبر مردی از فرزندان موسی بن جعفر(ع) است. مدام در آن سرداب می بود و خبر ورود او به شیعیان آل محمد یکی بعد از فرد دیگر می‌رسید تا اکثر شیعیان با وی آشنا شدند.

رحلت عبدالعظیم حسنی در ۱۵ شوال سال ۲۵۲ ه.ق در زمان امام هادی(ع) بوده است. آنچه درمورد چگونگی رحلت عبدالعظیم حسنی آمده، دو قول مرگ طبیعی و شهادت را روایت کرده‌ است. نجاشی نقل می‌کند: عبدالعظیم بیمار شد و از دنیا رفت. شیخ طوسی نیز می‌گوید: عبدالعظیم در ری وفات یافت و قبر او در آنجاست.

در روبه رو، روایتی نیز هست که قائل به زنده به گور کردن و شهادت عبدالعظیم شده است. طریحی می‌نویسد: از اولاد ابوطالب، فردی که در ری زنده مدفون شد عبدالعظیم حسنی است. ولی واعظ کجوری در این باره تصریح می‌کند: در کتاب رجال و انساب، از احوال حضرت عبدالعظیم تفحص نمودم و از شهادت آن جناب خبری صحیح و موثق نیافتم.

مدفن و ثواب زیارت عبدالعظیم

بنا بر نقل محدث نوری، فردی از شیعیان، رسول اکرم(ص) را در عالم رؤیا زیارت می‌کند که به او می‌فرماید: فردا یکی از اولاد من در باغ سیب در منزل عبدالجبار بن عبدالوهاب رازی تشییع و دفن خواهد شد. وی آن باغ را خرید و وقف عبدالعظیم و دیگر شیعیان کرد که در آن دفن شوند. به همین علت، آرامگاه وی به «مسجد شجره» یا «مزار نزدیک درخت» معروف است.

شیخ صدوق در باب زیارت مرقد وی، روایتی را نقل می‌کند که فردی از اهالی ری بر امام علی النقی(ع) داخل شد و او گفت: به زیارت حضرت سیدالشهداء(ع) مشرف شدم. امام(ع) فرمود: ثواب زیارت قبر عبدالعظیم که نزد شما است همانند فردی است که قبر حسین بن علی(ع) را زیارت کرده است.

تشکیک در تاریخ تولد و وفات

آیت الله رضا استادی در مجله نور علم معتقد است که قدیمی‌ترین منبعی که تاریخ تولد و وفات عبدالعظیم حسنی را ذکر کرده کتاب نور الآفاق نوشته جواد شاه عبدالعظیمی (م۱۳۵۵ق) است. استادی با کنار هم گذاشتن مطالب بسیاری از این کتاب نتیجه می‌گیرد تعداد بسیاری از حرف های‌های او فاقد استناد و بلکه ساختگی است. یکی از همین سخنان ساختگی، تاریخ تولد و وفات حضرت عبدالعظیم حسنی است که از کتاب او به چند کتاب دیگر نیز راه‌ یافته است. چند سال سپس از انتشار کردن مقاله استادی، رسول جعفریان پژوهش‌گر تاریخ اسلام خلاصه‌ای از تحقیقات استادی را انتشار کرد.

فضائل و مقامات

علامه حلی در شرح حال وی، او را عالمی پرهیزکار معارفه می‌کند. محدث نوری درمورد فضائل عبدالعظیم حسنی از رساله صاحب بن عباد نقل می‌کند: او مردی با ورع، پارسا، معروف به امانت، صداقت در گفتار، عالم به امور دین، قائل به توحید و عدل و دارای احادیث زیاد می بود. تقوا پیشگی و درستکاری عبدالعظیم حسنی علتبلندی جایگاه و مقام وی نزد ائمه اطهار می بود.

در گفتن امام معصوم(ع)

امام هادی(ع) در سفری که عبدالعظیم به سامرا داشته، او را تصدیق می‌کند. امام هادی(ع) وی را این گونه خطاب می‌کند: یا اباالقاسم! تو به حق ولی ما هستی… تو همان دینی را که پسندیده خداست، از ما گرفته‌ای… خداوند تو را با گفتار ثابت در دنیا و آخرت تثبیت کند. این گفتگو بین امام و عبدالعظیم به «حدیث عرض دین» مشهور است.

مقام علمی

ابو تراب رویانی می‌گوید: شنیدم که ابو حماد رازی می‌او گفت در سامرا بر امام هادی(ع) داخل شدم و از برخی مسائل حلال و حرام سوال کردم. چون تصمیم وداع داشتم حضرت فرمود: چنانچه در امور دینی در [تشخیص] حلال و حرام، قضیه‌ای بر تو دشوار شد، از عبدالعظیم بن عبدالله حسنی سوال کن و سلام مرا به او برسان.

روایات عبدالعظیم

در کتب حدیثی و متون روایی، بیشتر از صد روایت از عبدالعظیم حسنی آمده است. صاحب بن عباد می‌گوید: وی کثرت روایت و حدیث دارد و از امام جواد(ع) و امام هادی(ع) روایت می‌کند.

از وی کتاب‌هایی در دست است؛ همانند کتاب «خُطَب امیرالمؤمنین‌»و کتاب «یوم و لیله»که انگار اعمالی است که بر حسب اخبار ائمه اطهار(ع) با اذکار خاصه روایت شده است و هر مکلفی می‌تواند در همه روز و شب از مستحبات و واجبات به جا آورد. از وی کتابی با گفتن «روایات عبدالعظیم حسنی‌» نیز شهرت دارد.

عده‌ای از بزرگان شیعه احادیثی را از عبدالعظیم حسنی روایت کرده‌اند و شیخ صدوق، مجموعه روایات وی را با گفتن «جامع اخبار عبدالعظیم‌» گردآوری کرده است. در شمار احادیثی که وی بی‌واسطه از امامان(ع) نقل می‌کند، دو روایت از امام رضا(ع)، ۲۶ روایت از امام جواد(ع) و ۹ روایت از امام هادی(ع) است و روایات باواسطه وی هم به ۶۵ حدیث می‌رسد.

روزهای پایانی عمر پربرکت حضرت عبدالعظیم علیه السّلام با بیماری او همراه می بود، آن قامت بلند ایمان و تلاش، به بستر افتاده می بود و پیروان اهل بیت علیهم السّلام در اغاز محرومیّت از وجود پربرکت این سیّد کریم قرارگرفته بودند، اندوه مصیبتهای پیاپی مردم و روزگار تلخ شیعیان در عصر حاکمیّت عبّاسیان برایش دردی جانکاه و مضاعف می بود؛ در همان روزها یک رویای صادقانه حوادث آینده را ترسیم کرد: یکی از شیعیان پاکدل ری، شبی درخواب حضرت رسول صلّی الله علیه وآله و سلّم را در خواب دید. حضرت پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم به او فرمود: فردا یکی از فرزندانم در محلّه سکّه المولی چشم از جهان فرو می بندد، شیعیان او را بردوش گرفته به باغ عبدالجبّار می برند و نزدیک درخت سیب به خاک می سپارند.

سحرگاه به باغ رفت تا آن باغ را از صاحبش بخرد و افتخار دفن شدن یکی از فرزندان پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم را نصیب خویش سازد، عبدالجبّار که خود نیز خوابی همانند خوابِ او را دیده می بود، به رمز و راز غیبی این دو خواب پی برد و برای این که در این افتخار، منفعت ای داشته باشد، محلّ آن درخت سیب و مجموعه باغ را وقف کرد تا بزرگان و شیعیان در آنجا دفن شوند.

همان روز حضرت چشم از جهان فرو بست. خبر درگذشت این نواده رسول اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم دهان به دهان گشت و مردم با خبر شدند و جامه های سیاه پوشیدند و بر در خانه حضرت عبدالعظیم الحسنی علیه السّلام گریان و مویه کنان گرد آمدند؛ پیکر مطهّر او را غسل دادند، به نقل برخی مورّخان در زمان غسل، در جیب پیراهن او کاغذی یافتند که نام و نسب خود را در آن نوشته می بود؛ بر پیکر او نماز خواندند، تابوت او را بردوش گرفتند و با جمعیّت زیاد عزادار به سوی باغ عبدالجبّار تشییع کردند و پیکر مطهّرش را در کنار همان درخت سیب که رسول خدا صلّی الله علیه وآله و سلّم به آن شخص اشاره کرده می بود، دفن کردند تا پاره ای از عترت مصطفی صلّی الله علیه و آله و سلّم در این باره به امانت بماند و نورافشانی کند و دلباختگان خاندان پیامبر صلّی الله علیه وآله و سلّم از مزار این ولیّ خدا فیض ببرند.