مرخصی استحقاقی؛ هرآنچه باید بدانید

در قبل‌های دور، گروه بزرگی از انسان‌ها برده یا رعیت بودند. آنها هیچ حقی نداشتند و باید همه‌زمان برای اربابان، پادشاهان یا زمین‌داران کار می‌کردند. اما در دو قرن قبل نظام اجتماعی به‌مرور زمان تحول کرد و قوانین کار نوشته شدند تا روابط بین کارگر و کارفرما تنظیم شوند. در این بین حقوقی برای کارگران (کارمندان) تعریف شد تا از آنها در برابر بیگاری و کار اجباری محافظت کند که حق مرخصی یکی از آنهاست. امروزه در تعداد بسیاری از کشورهای جهان، مرخصی به حقی شناخته‌شده تبدیل شده است. قوانین مرخصی بسته به نوع و شرایط کار فرق می‌کنند. مرخصی استحقاقی یکی از شکل‌های رایج این حق است که به همه افراد شاغل داده شده. در این مقاله این مرخصی، انواع آن و برخی ضوابط مربوط به آن را بازدید می‌کنیم.

مرخصی چیست و چرا وجود دارد؟

حق ترک کار در روزهای غیرتعطیل مرخصی نام دارد. بر پایه اصل ۴۳ قانون اساسی کشورمان، نوع هر کار باید به طوری باشد که فرد بتواند علاوه‌بر شغل خود، زمان کافی برای پرداختن به دیگر جنبه‌های زندگی را داشته باشد. از این رو مرخصی در قوانین پایین‌دستی همانند قانون کار و قانون مدیریت خدمات کشوری نوشته شده است.

اکثر کشورهای جهان حق مرخصی را به رسمیت شناخته‌اند.

انواع مرخصی

در قوانین کار، انواع مرخصی برای کارگران و کارمندان پیش‌بینی شده است تا آنها بتوانند در صورت نیاز از آنها منفعت گیری کنند. برخی از این مرخصی‌ها اجباری‌اند، یعنی کارمند باید از آنها منفعت گیری یا معادل پول آنها را دریافت کند. برخی دیگر اما برای شرایط خاصی همانند بیماری یا رویدادهای غیرمنتظره پیش‌بینی شده‌اند. قانون کار در ایران با مقصد حمایتاز کارگران و کارمندان در سال ۱۳۶۹ تصویب شد. در مواد ۶۲ تا ۷۴ این قانون، انواع مرخصی تعریف و شرایط آن توضیح داده شده است.

مرخصی استحقاقی، مرخصی ازدواج، مرخصی زایمان، مرخصی فوت اقوام درجه‌یک، مرخصی بدون حقوق، مرخصی شیردهی، مرخصی حج و مرخصی استعلاجی از جمله مرخصی‌های پیش‌بینی‌شده در قانون کارند.

مرخصی استحقاقی چیست؟

هر کارگر یا کارمندی که در طول سال همه‌زمان مشغول به کار باشد، حق ترک کار به مقدار مشخصی را دارد. این حق مرخصی استحقاقی نامیده می‌بشود. کلمه استحقاق به‌معنی حقی است که قانون‌گذار برای او تعیین کرده است. به گفتن دیگر، کارفرما نمی‌تواند این حق را از او سلب کند. بر پایه ماده ۶۴ قانون کار، مرخصی استحقاقی شامل روزهایی از سال است که هر فرد شاغل می‌تواند بدون آنکه از حقوقش کم بشود، در محیط کار حاضر نشود. همه شاغلان چه در قسمت دولتی و چه خصوصی از این حق برخوردارند.

از آنجایی که این مرخصی سالانه محاسبه می‌بشود، به آن مرخصی سالانه نیز می‌گویند.

زمان‌زمان مرخصی استحقاقی در قانون کار

زمان این مرخصی مطابق قانون کار، دو و نیم روز در ماه یا ۲۶ روز مرخصی در سال است که با درنظرگرفتن روزهای جمعه در کل به ۳۰ روز (۱ ماه) می‌رسد. دیگر روزهای تعطیل جزو ایام مرخصی محسوب نمی‌شوند. برای کار کمتر از یک سال مرخصی مزبور به‌نسبت زمان کار انجام‌شده محاسبه می‌بشود.

برای مشاغل سخت و زیان‌آور زمان‌زمان مرخصی استحقاقی متفاوت است. افراد مشغول به این‌گونه حرفه‌ها ۳ روز در ماه معادل ۵ هفته در سال مرخصی دارند. مرخصی آنها در ۲ نوبت ۶ ماه اول و دوم سال قابل‌منفعت گیری است.

برای کارگاه‌های کمتر از ۱۰ نفر مطابق آئین‌نامه ۱۹۱۰ قانون کار، مرخصی استحقاقی ۲۱ روز در سال خواهد می بود.

مرخصی استحقاقی را می‌توان ذخیره کرد. ۹ روز از مرخصی منفعت گیری‌نشده به سال سپس منتقل می‌بشود. این چنین روزهای دیگر منفعت گیری‌نشده مرخصی محاسبه و به‌ازای آن به کارگر حقوق پرداخت می‌بشود. کارمندان دولت نیز می‌توانند تا ۱۵ روز از مرخصی سالانه خود را ذخیره کنند.

انواع مرخصی استحقاقی

۱. مرخصی ساعتی

مرخصی ساعتی شکلی از مرخصی استحقاقی است. مطابق ماده ۷۰ قانون کار، مرخصی کمتر از یک روز کاری مرخصی استحقاقی محسوب می‌‌بشود. بعضی اوقات پیش می‌آید که کارگر (کارمند) نیاز دارد تا چند ساعت از محل کار دور بشود. در این حالت او باید خواست مرخصی روزانه بدهد. این مرخصی ۲ تا ۶ ساعت در نظر گرفته می‌بشود. اگر فردی بیشتر از این مقدار مرخصی بگیرد، مرخصی او به مرخصی روزانه تبدیل خواهد شد، یعنی یک روز از سهمیه مرخصی استحقاقی خود را کامل منفعت گیری کرده است.

۲. مرخصی پاس شیر یا شیردهی

قانون‌گذار برای مادران شیرده که کودکان زیر ۲ سال دارند، حق شیردهی در زمان کار را مراعات کرده است. بر پایه ماده ۷۸ قانون کار، مادرانی که کودک شیرخواره زیر ۲ سال دارند، می‌توانند به‌ازای هر ۳ ساعت کار، نیم ساعت دست از کار بکشند و نوزاد خود را شیر بدهند. این چنین این مادران می‌توانند تا ۲سالگی کودک ۱ ساعت سریعتر محل کار خود را ترک کنند.

۳. مرخصی کارگران فصلی

کارگر یا کارمند فصلی به فردی حرف های می‌بشود که فقط بخشی از سال را به کار مشغول بوده است. محاسبه مرخصی استحقاقی این گروه از کارگران (کارمندان) مطابق ماده ۶۸ قانون کار انجام می‌بشود. مطابق قانون، مقدار مرخصی استحقاقی این افراد با دقت به ماه‌های کارکرد آنها و با توافق کارگر با کارفرما تعیین می‌بشود.

۴. مرخصی حج

بر پایه ماده ۷۲ قانون کار، فرد می‌تواند برای ادای فریضه حج واجب تا ۱ ماه مرخصی بگیرد به شرط آنکه از مرخصی استحقاقی خود منفعت گیری نکرده باشد. اگر فرد قبلا از مرخصی استحقاقی خود منفعت برده باشد، می‌تواند از مرخصی بدون حقوق برای رفتن به حج منفعت گیری کند.

تفاوت مرخصی استحقاقی و استعلاجی

از بین مرخصی‌ها دو نوع استحقاقی و استعلاجی بیشتر از دیگر مرخصی‌ها منفعت گیری خواهد شد. مرخصی استعلاجی حق کارمند و کارگر برای درمان و نقاهت را در نظر گرفته است. به‌جهت بند هفتم از ماده ۲ قانون فراهم اجتماعی، هر فرد می‌تواند برای درمان بیماری یا گذراندن دوران نقاهت از مرخصی استعلاجی منفعت گیری کند. این نوع مرخصی سقف ندارد و هر مقدار که پزشک معالج تجویز کند، فرد می‌تواند از مرخصی استعلاجی منفعت گیری کند. یقیناً مسئله‌اش این است که در صورت مرخصی زیاد تر از ۱۵ روز و زیاد تر از ۶۰ روز، مرخصی او را باید پزشک معتمد یا کمیسیون پزشکی سازمان فراهم اجتماعی قبول کند. بدون قبول امکان دریافت مرخصی و درنتیجه حقوق و غرامت در زمان آن وجود نخواهد داشت.

به گفتن دیگر منفعت گیری از این مرخصی مشروط به مراعات ضوابط داخلی سازمان بیمه‌گر است. مسئله مهم آنکه اگر بیماری فرد سخت‌درمان باشد و مقدار مرخصی او به ۱ سال برسد، مطابق قانون کار فرد به بازنشستگی پیش از موعد به علت ازکارافتادگی و ناتوانی درکارکردن ناچار خواهد شد.

برای کارمندان دولت مرخصی استعلاجی حداکثر تا ۴ ماه با گواهی پزشک معتمد قابل‌منفعت گیری است. بیشتر از آن نیز باید به قبول شورای پزشکی وزارت بهداشت برسد. شرایط بازنشستگی پیش از موعد نیز تابع قوانین وزارتخانه و قوانین بالادستی کارکنان دولت است.

قوانین مرخصی استعلاجی برای کارگران (کارمندان) تحت پوشش فراهم اجتماعی و نیز دیگر سازمان‌های بیمه‌گر پییچیدگی‌های حقوقی خاص خود را دارد. به همین علت بهتر است در صورت نیاز به منفعت گیری از این مرخصی، قوانین آن سازمان را مطالعه کنید یا از یک مشاور حقوقی مسلط به قانون کار مشورت بگیرید.

نکاتی درمورد مرخصی استحقاقی

• بر پایه ماده ۶۲ قانون کار، روزهای تعطیل رسمی جزو مرخصی به حساب نمی‌آیند. کارفرما حق ندارد این روزها را مرخصی حساب کند. این چنین روز جمعه و روز کارگر (۱۱ اردیبهشت) کارگران تعطیل‌اند. حقوق و مزایای این روزها نیز محاسبه می‌بشود و نمی‌توان آنها را جزو مرخصی حساب کرد.
• در صورت تشکیل اختلاف بین کارگر و کارفرما بر سر مرخصی، داور بین این دو اداره کار خواهد می بود.
• اگر کارمند یا کارگری استعفا یا ترک کار کند، دستمزد مرخصی ذخیره‌شده او از بین می‌رود.
• مطابق ماده ۷۱، در صورت بازنشستگی، ازکارافتادگی، تعطیلی کارگاه یا فوت کارگر، مطالبات مرخصی به کارگر یا وارثان او پرداخت می‌بشود.
• در صورت ابراز بیماری زمان مرخصی استحقاقی، فرد می‌تواند مرخصی خود را به استعلاجی تبدیل کند تا مرخصی استحقاقی نگه داری بشود.
• بر پایه ماده ۶۹ قانون کار، امکان جابه‌جایی مرخصی بین خود کارگران وجود دارد.

سوال‌های متداول

۱. مرخصی استحقاقی چیست؟

به حق ترک کار هر فرد شاغل به‌زمان دو و نیم روز در ماه (معادل با ۳۰ روز در سال) مرخصی استحقاقی حرف های می‌بشود.

۲. مرخصی استحقاقی چند نوع دارد؟

این مرخصی به انواعی همانند مرخصی ساعتی، مرخصی شیردهی و مرخصی ادای حج تقسیم می‌بشود.

۳. آیا روزهای تعطیل جزو مرخصی استحقاقی می باشند؟

خیر؛ بر پایه قانون کار، روزهای تعطیل جزو مرخصی محسوب نمی‌شوند.

۴. آیا امکان ذخیره مرخصی استحقاقی وجود دارد؟

بله؛ کارگران ۹ روز و کارمندان تا ۱۵ روز از مرخصی خود را می‌توانند برای سال سپس ذخیره کنند.

۵. مرخصی استحقاقی چه فرقی با مرخصی استعلاجی دارد؟

مرخصی استعلاجی وقتی به فرد تعلق می‌گیرد که وی بیمار و نیازمند استراحت باشد. اما مرخصی استحقاقی حق همه افراد شاغل صرف‌نظر از حالت شغلی و سلامتی آنهاست.

۶. آیا سربازان مرخصی استحقاقی دارند؟

برای مرخصی استحقاقی سربازان در طول دوره سربازی اجباری قانون مشخصی تعریف نشده است. مرخصی سربازان فقط به نظر فرمانده پادگان بستگی دارد.

شما بگویید

شما چه توانایی‌ای در روال خواست و دریافت مرخصی استحقاقی دارید؟ نظر شما درمورد شرایط و قوانین حوالی این قضیه چیست؟